مطالعات شرق‌شناسی در فرانسه

قرن نوزدهم :

سابقه مطالعات شرق‌شناسی در فرانسه به دوره ناپلئون می رسد . در این دوره با سفر ناپلئون به مصر ، شماری از محققین فیلولوژی و زبان شناسی و مطالعات سامی به مطالعات عرب شناسی و اسلام شناسی اهتمام ورزیدند .
شماری از آنان در مصر با ناپلئون همکاری کردند . حاصل این امر انتشار کتابهایی درباره خاور نزدیک ، مصر و اسلام بود . تنی چند از همین مورخین بعدا تمرکز بیشتری نسبت به مطالعات اسلامی پیدا کردند . از همه مهمتر در این میان باید از سیلوستر دو ساسی نام برد . وی حتی درباره موضوعات شیعی و فرقه ای , فی المثل فرقه دروز تحقیقاتی را عرضه کرد . بدین ترتیب مکتب شرق‌شناسی فرانسه به طور فعال درباره موضوعات اسلام و ایران و جهان عرب مطالعاتی را عرضه کرد . در دوره محمد علی پاشا در مصر و با سفر شماری از دانشجویان و محصلان مصری به فرانسه ارتباط فرهنگی جهان عرب با فرانسه عمیقتر شد و مسلمانان آشنایی بیشتری با غرب و بویژه با فرانسه پیدا کردند . در این میان باید از شیخ رفاعه رافع طهطاوی یاد کرد که کتابهای درباره فرانسه و تجدد نوشت که از اهمیت بنیادی در روند تجدد جهان اسلام برخوردار است . در قرن نوزدهم این مطالعات همچنان در محدوده شیوه فیلولوژی بود . بسیاری از متون عربی و بعضا فارسی در همین قرن توسط مستشرقین فرانسوی منتشر شد و یا به فرانسه ترجمه گردید . به دلیل حضور استعماری فرانسه در قرن نوزدهم در برخی از کشورهای اسلامی و از جمله در شمال آفریقا ، مطالعات مربوط به اقلیتها ، قومیتها و فرقه گرایی های مذهبی و صوفیانه در راس اهتمامات مستشرقین قرار گرفت . بدین ترتیب نخستین تحقیقات در زمینه فرق اسلامی عموما به زبان فرانسه است . در این قرن تصوف به عنوان یکی از شعب مطالعاتی مستشرقین فرانسوی مطرح بود . همچنین کشورهای الجزایر و مغرب و مسائل این دو کشور در شمار مهمترین اولویتهای مطالعاتی فرانسه در قرن نوزدهم بودند . البته مطالعات ایرانشناسی در این میان جای خود را نیز پیدا کرد . در این زمینه اهتمام بیشتر بر روی ایران پیش از اسلام و مطالعات باستانشناسی بود که این شعبه از علوم در فرانسه جزء مهمترین شعب علوم تاریخی و انتروپولوژیک بوده است . در این قرن همچنین نوع دیگری از مطالعات درباره اسلام پی گیری شد که از سوی لیبرالهای فرانسوی دنبال می شد. مطالعات ارنست رنان درباره فلسفه اسلامی و دین اسلام در شمار تحقیقاتی بود که دامنه تاثیر آن به جهان اسلام هم رسید . این دامنه تاثیر یکی هم به دلیل نفوذ فرانسوی ها در میان مسیحیان مارونی عرب زبان لبنان بود که آراء و افکار فرانسوی ها را درباره اسلام و عرب و تجدد به زبان عربی منتقل می کردند . از این میان سید جمال الدین اسدآبادی و محمد عبده به عنوان دو مصلح و روشنفکر مسلمان مدتی در پاریس با جو فکری آزادیخواهی و لیبرالیزم و مدرنیته فرانسه آشنایی یافتند و کوشیدند اسلام را با برخی از این مفاهیم هماهنگ کنند . اما با این وصف سید جمال الدین ناچار شد با ارنست رنان به مجادله قلمی بپردازد و تصورات او را از اسلام مورد بررسی نقادانه خود قرار دهد . برخی از تحقیقات مربوط به جهان اسلام در فرانسه در قرن نوزدهم از سوی کشیشان کاتولیک صورت می گرفت که به ویژه از محیط بیروت برای انتشار کتابهای خود بهره می گرفتند . در این میان کسانی مانند کشیش لامنس درباره اسلام و تشیع مطالعات مهم یا دست کم تأثیر گذاری عرضه کردند .

اسلام شناسی و ایرانشناسی در قرن بیستم :

در نیمه اول قرن بیستم با امتداد و گسترش نفوذ و حضور استعماری فرانسه در کشورهای اسلامی و بویژه در خاورمیانه ، مطالعات اسلام شناسی در فرانسه گسترش قابل توجهی پیدا کرد . از یک سو در مورد ایران شناسی می دانیم که حضور چند دهه علامه مرحوم میرزا محمد خان قزوینی در پاریس فرصتی را فراهم کرد تا مستشرقان فرانسوی و دانشمندان ایرانی با یکدیگر آشنایی بیشتری پیدا کرده و متون و تحقیقات متعددی درباره ایران و زبان فارسی منتشر شود . وجود بخش غنی نسخه های خطی شرقی در کتابخانه ملی پاریس از اسباب مهم این کار بود . در حوزه مطالعات اسلام شناسی مستشرقین بزرگی به کار و تحقیق درباره اسلام روی آوردند و مجلات متعددی و از جمله مهمترین آنها مجله آسیایی نتایج این تحقیقات را منتشر می کرد . از جمله این مستشرقین در قرن بیستم باید از شارل پلا نام برد . هانری لائوست اسلام شناس مشهور فرانسوی به تحقیقات فرقه شناسی و از جمله حنبلی شناسی و شیعه شناسی اهتمام ورزید و کلود کاهن درباره مسائل جامعه شناختی اسلامی مطالعات بسیار مهمی عرضه کرد . اما بی تردید پر نفوذ ترین اسلام شناس فرانسوی در سده بیستم لویی ماسینیون است که تحقیقات او درباره تصوف اسلامی و از جمله درباره حسین بن منصور حلاج بسیار شناخته شده است . او شماری از تحقیقات بنیادی درباره اسلام و قرآن را در فرانسه پایه ریزی کرد و شاگردان متعددی را تربیت نمود . از جمله شاگردان او پل نویا درباره تفسیر عرفانی قرآن کتاب بسیار مهمی را تالیف کرد . اما بی تردید مهمترین خلف او هانری کوربن بود که زندگی خود را وقف مطالعات شیعی و فلسفی و تصوف ایرانی و اسلامی کرد . مهمترین کتاب او در چهار جلد تحت عنوان اسلام ایرانی به بحث درباره زوایای مختلف اندیشه فلسفی و شیعی و صوفیانه در ایران می پردازد . او متون مختلفی را درباره اسلام ، تشیع ، فلسفه و اسماعیلیه منتشر کرد و برخی از این متون را به فرانسه ترجمه نمود . در نیمه دوم قرن بیستم همچنین باید از مطالعات تخصصی در خصوص اسلام ، علم کلام و مذاهب اسلامی یاد کنیم که توسط جورج مقدسی ، لویی گارده و جورج قنواتی انجام گرفته است . در همین دوره باید از کتابها و مطالعات ماکسیم رودنسون یاد کرد که به دلیل گرایشات مارکسیستی درصدد تفسیری چپ از اسلام بود و کتاب مهم او در چالش با ماکس وبر بسیار معروف است .

اسلام شناسی و ایرانشناسی : وضعیت کنونی

امروزه مطالعات ایران شناسی و اسلام شناسی در فرانسه به دلایل مختلف از کمیت و کیفیت گذشته خود برخوردار نیست . در مورد ایران بیشتر مطالعات به مسائل معاصر ایران اختصاص یافته و از اینرو تحت تاثیر مسائل روز سیاسی قرار می گیرد . کرسی های ایران شناسی در فرانسه چندان قوی نیستتند و این امر تا اندازه ای به دولتی بودن دانشگاهها در فرانسه بازمی گردد و سبب شده است کرسی های دانشگاهی متکی به دولت ایران و یا ثروتمندان ایرانی در این کشور فعال نباشند . با این وصف هنوز شماری از شاگردان هانری کوربن مانند استادان کریستیان ژامبه ، محمد علی امیر معزی و پی یر لوری که هر سه در تحقیقات شیعی و یا فلسفی و صوفیانه مقام برجسته ای در میان محققان غربی دارند , مطالعات مهمی درباره تشیع ، تصوف و فلسفه اسلامی و ایرانی عرضه می کنند . آخرین کتاب ژامبه درباره ملاصدرا بود و آخرین کتاب امیر معزی درباره چیستی تشیع . لوری هم در سالهای اخیر کتابی در موضوع تعبیر خواب در اسلام نوشته است . کرسی شیعه شناسی کوربن در مدرسه عالی سوربن همچنان فعال است و زیر نظر پروفسور امیر معزی اداره می شود . در حوزه مطالعات اسلام شناسی و به ویژه مطالعه در زمینه تاریخ علم کلام ، دانیل ژیماره بهترین تحقیقات و متون را در حوزه علم کلام عرضه کرده است . مطالعات درباره قرآن در فرانسه همچون سایر کشورهای غربی با شیوه تحلیل نقادی تاریخی عرضه می شود و کسانی چون کلود ژیلیو و ژاکلین شابی درباره تاریخ قرآن از این منظر مطالعات مهمی را عرضه کرده اند .
آنچه بیش از همه درباره اسلام و جهان عرب قابل ملاحظه است ، مطالعاتی است که در فرانسه با رویکردی تا اندازه ای ژورنالیستی در این باره عرضه می شود که بیشتر درباره مسائل کنونی اسلام و ایران و جهان عرب است و دامنه آن حتی به روزنامه ها هم می کشد . در این میان کسانی مانند ژیل کپل و الویه روا را باید نام برد که درباره اسلام سیاسی مطالعات مهمی را انجام داده اند .
در زمینه مطالعات تاریخ علم در اسلام در فرانسه, با تلاش و سرپرستی پروفسور رشدی راشد از چند دهه پیش کارهای تحقیقاتی ارزشمندی منتشر شده و تاکنون نیز ادامه دارد . مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه شامل یک بخش ( با مدیریت استاد راشد ) در این زمینه است که تاکنون متون و تحقیقات مهمی را درباره مهمترین دانشمندان ایران و اسلام در زمینه علوم دقیقه منتشر کرده و اقدام به برگزاری کنفرانسهای علمی در این زمینه می کند .
فرانسه از دهها سال پیش مراکز مطالعاتی متعددی در کشورهای مختلف اسلامی تاسیس کرده که شاید قدیمترین آن مرکز مطالعات فرانسوی در قاهره است . نمونه های دیگر این مراکز در سوریه و لبنان و یمن و ایران و آسیای مرکزی وجود دارد و این موسسات در انتشار متون و کتابها و مقالاتی درباره اسلام ، ایران ، تشیع و جغرافیای اسلامی فعال هستند . در این مراکز و در خود فرانسه مجلات تخصصی متعددی درباره اسلام و ایران و یا جغرافیای اسلامی منتشر می شود و برخی از اینها بعد از حدود صد و پنجاه سال تا کنون نیز همچنان فعالانه به انتشار مقالات و تحقیقات می پردازند .

اعراب مقیم فرانسه و حوزه مطالعات اسلامی و دینی

در فرانسه در کنار متخصصین اسلام شناس و ایرانشناس فرانسوی ، شماری از متفکران نو اندیش مسلمان هم زندگی می کنند که با استفاده از فضای آزاد بحثها و مطبوعات ، به اندیشه ورزی درباره اسلام و تجدد می پردازند . شماری از این متفکران در سرتاسر جهان اسلام نفوذ فکری دارند ( مانند محمد ارکون ) و آراء آنان به زبانهای مختلف منتشر شده است . به طور مثال محمد ارکون با بهره گیری از نتایج تحقیقات اسلام شناسان غربی و نیز با بهره گیری از فلسفه و دانشهای پست مدرن به تفسیر اسلام و قرآن می پردازد(وی در سال 2010 درگذشته است). وی در این مسیر از مکتب تاریخ نگاری فرانسوی آنال و رویکرد تحلیلی میشل فوکو ، فیلسوف فرانسوی بهره می گیرد . مطالعات جامعه شناختی جامعه شناسان معاصر فرانسوی که برخی از آنان بویژه درباره جوامع مسلمان و از جمله جوامع شمال آفریقا تحقیقات مهمی را عرضه کرده اند ، دست مایه محمد ارکون در تفسیر نوینش از اسلام است . همچنین باید از حضور شاعر بزرگ و آوانگارد عرب علی احمد سعید ادونیس در پاریس یاد کرد که از رویکردی انتقادی نسبت به تفسیرهای کلاسیک و سنتی اسلام برخوردار است و کتاب او درباره" ثابت و متحول در اسلام" سالها پیش منتشر شده است .
در فرانسه مراکز دانشگاهی و آکادمیک و نیز موسسات متعددی درباره مطالعات عربی به فعالیت می پردازند . مهمترین مرکز عرب شناسی ، انیستیتوی دنیای عرب است که کتابخانه سیصد هزار جلدی دارد و سالانه دهها کنفرانس و نشست برگزار می کند و به عنوان مرکز آشنایی با جهان عرب در اروپا شناخته می شود . این انیستیتو بیشتر با هزینه دولت فرانسه به فعالیت مشغول است . در دانشگاه سوربن و در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه دپارتمانهای مختلفی درباره زبان و ادبیات و فرهنگ عربی به فعالیت مشغول هستند و در سوربن جدید ( بخش دنیای عرب ) دانشجویان زیادی در این رشته ها تحصیل می کنند . انجمنها و مراکز تحقیقاتی وابسته به کشورهای عربی نیز به اشکال مختلف در فرانسه فعال هستند .
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/